یکی از مسائل علمی قرآن که در قالب تشبیه آمده، تفاوت مقدار اکسیژن در آسمان (جو زمین) یا به عبارتی عدم وجود اکسیژن در خلاء است. خداوند متعال در آیه ی 160 سوره انعام می فرماید:

« فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ »

(پس هر كه را خدا بخواهد هدايت كند، سينه‌اش را براى اسلام بگشايد و هر كه را بخواهد در گمراهى [وا] گذارد، سينه‌اش را تنگ و تنگ‌تر گرداند چنان كه گويى در آسمان بالا مى‌رود! )

 

واژه ی "صدر" در لغت به معنی "سینه" و "شرح" به معنی "گشاده ساختن" و حرج به معنی "تنگی فوق العاده" و محدودیت شدید است.

 آیه فوق در بیان هدایت و گمراهی مردم است. منظور از گمراهی و هدایت الهی این است که فراهم ساختن یا از میان بردن مقدمات هدایت در مورد کسانی است که آمادگی و عدم آمادگی خود را برای پذیرش حق، با اعمال و کردار خویش اثبات کرده اند. آنانی که پویندگان راه حق هستند، خداوند چراغ های روشنی فرا راه آن ها قرار می دهد و روح و فکر آن ها را وسعت و گستش می دهد اما آن هایی که بی اعتنایی خود را نسبت به این حقایق ثابت کرده اند از این امداد های الهی محرومند: افراد لجوج و بی ایمان که وسعت فکرشان کوتاه و روحشان فوق العاده کوچک و ناتوان است.بنابراین آیه در بیان این نیست که انسان ها در هدایت وضلالت مجبورند، بلکه هدایت و ضلالت در اختیار و انتخاب بشر قرار دارد.(2)
 

تشبیه لطیف
 در آیه فوق تشبیه لطیفی به کار رفته است و ارکان تشبیه چهار چیزاست، مشبهه، مشبه به، وجه شبه و ادات تشبیه. مشبهه در آیه این است: "و یجعل صدره ضیقاً حرجاً؛ سینه اش را به خاطر اعمال خلاف تنگ می کند" و مشبه به در آیه "کانما یصعد فی السماء؛ کسی که به طرف آسمان می رود" است و وجه تشبیه در آیه "تنگی سینه" است، و ادات تشبیه در آیه "کانما" است.
سوال ظریفی که در این جا مطرح است این است:

چرا خداوند تنگی سینه را به کسی که به طرف آسمان می رود تشبیه کرده است؟ مگر آسمان دارای چه ویژگی هایی است که منجر به تنگی سینه و نفس می شود؟

برای پاسخ به آن و فهم بهتر از آن تشبیه، به اکسیژن و عدم وجود آن در آسمان و جو زمین می پردازیم.

اکسیژن و نیاز بدن
 بافت های زنده بدن برای حیات خود نیاز به یک منبع انرژی دارند و آن انرژی، محصول احتراق قند و نشاسته (چربی یا پروتئین)، یعنی آمیخته شدن سوخت با اکسیژن است.(3)
سوختن چربی در بدن گرما (انرژی) تولید می کند. هر فرد عادی (با وزن متوسط 70 کیلوگرم) در حال استراحت کامل به حدود 42 کالری در ساعت نیازمند است و برای تولید این میزان گرما باید 250 سی سی اکسیژن به کار ببرد. انسان در حال استراحت حدود 3/75 لیتر هوا را در دقیقه با عمل دم به درون می برد. این مقدار هوا حاوی 750 سی سی اکسیژن است که یک سوم آن برای تولید کالری به کار می رود. در حین تنفس عمیق و سریع به حدود 15 برابر بیشتر هوا نیاز داریم.
فرآورده های نهایی اکسیده شدن مواد در بدن انسان عبارتند از: انرژی، آب و دی اکسید کربن. گردش خون، اکسیژن را به بافت ها می رساند و در آن جا به دی اکسید کربن تبدیل شده و در گردش خون وارد شش ها می شود و با بازدم دفع می گردد.(4)
هوایی که داخل ریه ها می شود دارای حدود 78 درصد ازت، 21 درصد اکسیژن و مقدار ناچیزی 0/03 درصد گاز کربنیک است و به وسیله موهای دهلیز بینی و مژک های سلول های سطحی مخاط مجاری تنفسی تصفیه می شود.(5)
فرو بردن نفس به وسیله انقباض عضلات تنفسی است که قفسه سینه را فراخ می کند و بیرون دادن نفس نتیجه برگشت این عضلات به حال استراحت و تنگ شدن قفسه سینه می باشد. حرکات تنفسی بر اساس جثه حیوان است، مثلاً موش در هر دقیقه 150 مرتبه، نوزاد انسان 40 مرتبه و انسان بالغ 16 مرتبه نفس می کشد.(6)


کمبود اکسیژن در ارتفاعات
اکسیژن 21 درصد هوای موجود در سطح زمین را تشکیل می دهد و در ارتفاع 67 مایلی، جو زمین خالی از اکسیژن خواهد بود. انسان در ارتفاع 4 هزار متری به تنگی نفس، سر درد و تهوع دچار می شود و در ارتفاع 6 هزار متری و بالاتر به واسطه نرسیدن مقدار لازم اکسیژن به سلول های مغز از هوش می رود و سپس می میرد.(7)
علت آن این است که در ارتفاعات با رقیق شدن جو و کاهش سطح "اکسیژن موثر" مواجه می شویم. برای توضیح بیشتر می توان گفت هر چند با افزایش ارتفاع از سطح زمین نسبت اکسیژن موجود در هوا همچنان حدود 21 درصد باقی میماند ولی به علت کاهش چگالی هوا، میزان اکسیژن دریافتی توسط بدن کاهش و سطح اکسیژن موجود در خون تنزل می یابد. به عبارتی در یک حجم مشخصی از هوا، تعداد مولکول های کمتری وجود دارند (اعم از اکسیژن، نیتروژن و ...). در جدول زیر تغییرات اکسیژن موثر با ارتفاع نشان داده شده است.

چارت تغییرات اکسیژن موثر به ارتفاع

 اولین کسی که فشار جو را کشف کرد دانشمندی به نام "تورشیمی" بود. وی میزان این فشار را معادل فشار عمود هوای دور کرده زمین بر یک سانتی متر مربع از آن تخمین زد که معادل فشار عمودی از جیوه به طول 76 سانتی متر است.هر چه از سطح زمین بالاتر برویم از میزان این فشار کاسته می شود و این امر باعث ایجاد اختلال در رسیدن هوا از طریق ریه ها به خون می گردد. و از طرفی کاهش فشار خون باعث انبساط گارهای موجود در معده و امعاء شده و به همین علت دیافراگم به طرف بالا می رود و این امر موجب ایجاد نارسایی در کار انبساط ریه ها و تنفس می گردد.(8)
عدم آشنایی بشر به این پدیده علمی سبب از بین رفتن ده ها خلبان شده است. اما هم اکنون در هواپیماهای مدرن،با تعبیه دستگاه های کنترل فشار و اکسیژن این موضوع حل شده است.

 با وجود این که در زمان نزول قرآن کریم در شبه جزیره عربستان، از کاهش میزان اکسیژن و به اصطلاح تنگی نفس با افزایش ارتفاع اطلاعی در دست نبوده است و عدم وجود اکسیژن در خارج از جو زمین در قرون اخیر کشف شده ،لذا این موضوع به وضوح یکی دیگر از اعجاز شگرف قرآن کریم می باشد که در 14 قرن پیش بدان اشاره شده است.

 

منابع:

2ر.ك: تفسير نمونه، مكارم شيرازي، ج 5، ص 436 - 434 / تفسير الميزان، علامه طباطبايي، ذيل آيه 125 انعام.
3 انسان در هر شبانه روز 11 متر مكعب يا 14 كيلوگرم هوا لازم دارد (در جستجوي خدا، مكارم شيرازي، ص 87.)
4 ر.ك: دانش نامه پزشكي، پيتر وينگيت، ترجمه از معزي متين، ص 582.
5 ر.ك: دانستني هاي پزشكي، يزدي، ص 159 - 156.
6 همان، سرعت عطسه و سرخه انسان در مجاري تنفسي 120 متر در ثانيه است.
7 دانستني هاي پزشكي، يزدي، ص 365.
8 ر.ك: طب درقرآن، دكتر دياب و قرقوز، ص 18 - 19.

 

برای مطالعه بیشتر :