انبساط عالم در قرآن كريم
«وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ » (ذاريات،47)
(ما آسمانها را با قدرت بنا كرديم و همواره آن را وسعت مي‌بخشيم. [بسط مي‌دهيم[)
انبساط جهان با شكوهترين پديده مكشوف دانش نو مي باشد و معرفتي است كه امروزه كاملا به اثبات رسيده و مباحثات تنها درباره الگويي است كه طبق آن انجام مي گيرد.انبساط جهان كه از تئوري نسبيت عمومي انيشتين الهام گرفته و در سال 1929 كشف آن توسط ستاره شناس آمريكايي ادوين هابل اعلام شد، مبناي فيزيكي در بررسي هاي طيف كهكشان ها دارد. تغيير محل طيف ها با قاعده ي معين به سوي قرمز، به وسيله ي دور شدن كهكشان ها از يكديگر بيان شدني است. بنابراين وسعت جهان پيوسته رو به ازدياد است و هر قدر فاصله از ما بيشتر شود فراخي به همان اندازه زيادتر خواهد گرديد.
شرح آيه:
آنچه به «ما آنرا بسط مي‌دهيم-وسعت مي‌بخشيم» ترجمه شده اسم فاعل جمع «موسعون» از فعل «اوسع» است كه در مورد اشياء: عريض كردن، گستردن، وسيعتركردن و جادارتركردن معني مي‌دهد. عده‌اي كه براي تفسيرشان از آراء علمي صلاحيتدار استفاده مي‌كنند همين معنی را كه نقل شد عرضه مي‌دارند. همچنين تفاسير «منتخب» كه از طرف «شوراي عالي امور اسلامي قاهره» نشر شده، انبساط جهان را بدون كمترين ابهام ذكر مي‌كنند.
مرحوم علامه طباطبايي(ره) در توضيح يكي از معاني موسعون مي‌نويسند: منظور توسعه دادن به خلقت آسمان خواهد بود، كه بحث‌هاي رياضي امروز هم آنرا تاييد مي‌كند. در تفسير نمونه ذيل اين آيه چنين آمده: ... با توجه به مسأله آفرينش آسمانها در جمله قبل و با توجه به كشفيات اخير دانشمندان در مسأله «گسترش جهان» كه از طريق مشاهدات حسي نيز تأييد شده است معني لطيف‌تري براي آيه مي‌توان يافت و آن اينكه خداوند آسمانها را آفريده و دائماً گسترش مي‌دهد.
در كتاب «مرزهاي نجوم» نوشته «فرهويل» مي‌خوانيم: «تندترين سرعت عقب‌نشيني كرات (كهكشانها) كه تاكنون اندازه‌گيري شده نزديك به 66 هزاركيلومتر در ثانيه است، كهكشانهاي دورتر در نظر ما به اندازه‌اي كم‌نورند كه اندازه‌گيری سرعت آنها به سبب عدم نور كافي دشوار است. تصويرهايي كه از آسمان برداشته شده آشكارا اين كشف مهم را نشان مي‌دهد كه فاصله اين كهكشانها بسيار سريعتر از كهكشانهاي نزديك افزايش مي‌يابد».
«جان الدر» در اين زمينه مي‌گويد:«جديدترين و دقيقترين اندازه‌گيريها در طول امواجي كه از كهكشانها پخش مي‌شود پرده از روي يك حقيقت عجيب و حيرت‌آور برداشته، يعني نشان داده است مجموعه كهكشانهايی كه جهان از آنها تشكيل مي‌يابد پيوسته با سرعتي زياد از يك مركز دور مي‌شوند، و هرقدر فاصله آنها از اين مركز بيشتر باشد بر سرعت سير آنها افزوده مي‌گردد. مثل اين است كه زماني كليه كهكشانها در اين مركز مجتمع بوده‌اند، بعد از آن از هم پاشيده، و مجموعه كهكشانها بزرگي از آنها جدا و به سرعت به هر طرف روانه مي‌شوند. دانشمندان از اين موضوع چنين استفاده كرده‌اند كه جهان داراي نقطه شروعي بوده است.»
«گيوركي گاموف» فيزيكدان روسي در كتاب «آفرينش جهان» در اين زمينه چنين مي‌گويد: «فضای جهان كه از ميلياردها كهكشان تشكيل يافته در يك حالت انبساط سريع است حقيقت اين است كه جهان ما در حال سكون نيست، بلكه انبساط آن مسلم است. پي‌بردن به اينكه جهان ما در حال انبساط است كليد اصلي را براي گنجينه معماي جهان شناسي مهيا مي‌كند، زيرا اگر اكنون جهان در حال انبساط باشد لازم مي‌آيد كه زماني در حال انقباض بسيار شديدی بوده است».
و اما جالب توجه اينكه تعبير به «انا الموسعون» (ما گسترش دهندگانيم) با استفاده از جمله اسميه و اسم فاعل دليل بر تداوم اين موضوع است و نشان مي‌دهد كه اين گسترش همواره وجود داشته و همچنان ادامه دارد و اين درست همان چيزي است كه امروز به آن رسيده‌اند كه تمام كرات آسمانی و كهكشانها در آغاز در مركز واحدي جمع و متمركز بوده (با وزن مخصوص فوق‌العاده سنگين) سپس انفجار عظيم و بي‌نهايت وحشتناكي (بيگ‌بنگ) در آن رخ داده، و به دنبال آن اجزاي جهان متلاشي شده، و به صورت كرات و كهكشانها درآمده، و به سرعت در حالت انبساط و توسعه است.
اينها مواردي بود كه در تفسير نمونه ذيل آيه فوق به آن اشاره شد و در اينجا فقط به چند نكته ديگر در مورد انبساط جهان مي‌پردازيم.
در جهان منبسط شونده، فقط فاصله بين خوشه كهكشانها زياد مي‌شود. جابجايی خطوط طيفی كهكشانها نشان مي‌دهد كه آنها با سرعت بسيار زياد نسبت به يكديگر در حركتند. مثلاً تعدادي از كهكشانهاي گروه محلي ما سرعتهایی حدود 300 تا 400 كيلومتر در ثانيه (حدود 1000000 كيلومتر در هر ساعت) دارند. به ياری اثر دوپلر، فقط سرعت آن مؤلفه از حركت اندازه‌گيري مي‌شود كه در خط ديد، يعني در جهت و راستاي رصد ما قرار دارد.
ماهيت انبساط چيست؟ مركز آن كجاست؟ عامل اصلي انبساط كدام است؟ اينها پرسش‌هايي هستند كه به هنگام بحث درباره انبساط جهان مطرح مي‌شوند.
تقريباً همه ناظران توافق دارند كه عالم در حال انبساط است و همچنين جملگي توافق دارند كه آهنگ اين انبساط رو به افزایش است. عامل شتاب منفي يا شتاب كاهنده سرعت انبساط عالم اين است كه همه اشياء دستخوش يك جاذبه گرانشي متقابل‌اند كه به كند شدن اين حركت آنها گرايش دارد اما انرژی تاریک میدان ضدگرانشی ایجاد میکند که باعث از هم راندن کهکشان ها و درنتیجه انبساط عالم میشود.
بر طبق آخرین مطالعات، از زمان انفجاربزرگ تا حدود 5 یا 8 میلیارد سال پیش، چگالی ماده موجود در جهان از چگالی انرژی تاریک بیشتر بوده و در نتیجه نرخ انبساط جهان روبه کاهش بوده است. به عبارت دیگر دارای شتاب منفی بوده است. اما، از 5 میلیارد سال پیش تاکنون چگالی ماده موجود درجهان از چگالی انرژی تاریک کمتر شده و همین باعث گردیده نرخ انبساط جهان بیشتر شده و شتاب مثبت داشته باشد. درحقیقت جهان از دوره ای باشتاب منفی وارد دوره ای باشتاب مثبت شده است.
محاسبه سن جهان از طريق مطالعه انبساط امكانپذير است، زيرا با در دست‌داشتن ميزان انبساط مي‌توان به زمانی در تاريخ جهان بازگشت كه تمام كهكشانها در نقطه‌اي متمركز بوده‌اند اما اين زمان را اصطلاحاً آغازجهان مي‌ناميم بنابراين، زمان بين آغاز تا حال عبارت است از سن جهان.
با توجه به اينكه سن زمين حدود 4 تا 4/5 ميليارد سال و سن منظومه شمسي كه از اندازه‌گيري سن شهاب سنگها عملي شده حدود 6/4 ميليارد است، مي‌توان اعتقاد داشت كه سن كل جهان نيز نمي‌تواند بيشتر از11ميليارد سال باشد. ولي جدیدترین محاسبات سن جهان با استفاده از ماهواره WMAP ناسا با بررسی آسمان و سنجش دمای تابش زمینه کیهانی و همینطور بررسی های ماهواره پلانک آژانس فضایی اروپا، سن عالم را تا حدود 13/8 میلیارد سال تخمین زده است.
برای مطالعه بیشتر :
گزیده ای از تازه های نجومی و بخش هایی از مقالات، تالیفات و سخنرانی های دکتر سید حسین امیدیانی: